Учитель белорусского языка и литературы Н.И.Смольнякова
Тэма ўрока: Асаблівасці скланення і правапісу займеннікаў (11клас)
Мэта ўрока:
Замацаваць веды вуняў па тэме “Займеннік”, засяродіць іх ўвагу на асаблівасцях скланення і правапісу займеннікаў;
Развіваць звязную мову вучняў, уменне лагічна, дакладна і паслядоўна фармуляваць свае думкі;
Фарміраваць уменні і навыкі педагагічных зносінаў (узаемадзеяння, узаемауспымання, камунікатыўнай культуры).
Эпіграф урока:
Простае шчасце людское,
Так і наша з табою,
Пэўна скаладаецца з солі,
З хлеба сабранага ў полі.
З дружбы мацнейшай ад смерці,
З песні… І так мне здаецца:
Каб з чаго іншага скласці,
Дык ці было б яно шчасцем?
М. Танк
Ход урока
- Арганізацыйны момант.
- Работа над тэмай урока.
Слова настаўніка:
Пачаць работу на сенняшнім уроку я прапаную з загадкі. Звярніце ўвагу, калі ласка на дошку.
| Назоўнік | Лічэбнік | Прыметнік | ? |
- Двайце падумаем якая часціна мовы схавалася за пытальнікам?
- Скажыце, калі ласка, ці гаваркое гэта слова? Чаму?
- А зараз давайце прыгадаем, што нам вядома пра займеннік. Пад знакам + будем запісваць вядомае, пад пытальнікам новыя звесткі
1.Якая часціна мовы называецца займеннікам?
- Значэннем, марфалагічнымі прыметамі і сінтаксічнымі функцыямі займеннікі суадносяцца з іншымі часцінамі мовы. На аснове гэтага на якія тры групы яны падзяляюцца?
- На якія разрады паводле значэння падзяляюцца займеннікі?
- Якую сінтаксічную ролю ў сказе могут выконваць займеннікі?
- Зменная ці не зменная часціна мовы займеннік?
| +
Самастойная часціна мовы Замяняе лічэбнік, назоўнік, прыметнік Зменная часціна мовы Скланяецца |
? |
- Вось мы з вамі і падышлі непасрэдна да тэмы ўрока. З асаблівасцямі скланення займеннікаў нас пазнаёміць… (выступленне вучня).
| Разрад | Асаблівасці скланення | Прыклады |
| Асабовыя | Ва ўскосных склонах маюць іншыя асновы;
у творным склоне маюць варыянтныя формы канчаткаў |
Я, мяне, мной (мною). |
| Зваротны | Не мае назоўнага склона; у творным склоне мае варыянтныя формы канчаткаў | Сябе, сабе, сябе, сабой (сабою), пры сабе. |
| Прыналежныя | У родным склоне займеннікі жан. роду маюць варыянтныя формы канчаткаў | З вашай ласкі, з вашае ласкі. |
| Указальныя | Займеннік той пры скланенні мае націск на канчатку | Той, таго, таму. |
| Азначальныя | 1) Пры скланенні займенніка самы ва ўсіх склонах націск захоўваецца на аснове
2) Пры скланенні займенніка сам націск ва ўскосных склонах падае на канчатак |
Самы, самага, самаму.
Сам, самога, самому. |
| Пытальна-адносныя займеннікі хто, што і ад іх утвораныя няпэўныя | На ўзор указальнага займенніка той | Хто, каго, каму;
што, чаго, чаму; Хтосьці, кагосьці, камусьці. |
- А зараз у якасці размінкі звернемся да ўрыўкаў змешчаных на дошцы. Ваша задача: знайсці займеннікі і вызначыць іх разрад і склон.
…І каб сам быў заўсёды шчаслівы,
Калі шчасце прыносіш другому.
С. Грахоўскі
Твая пяшчота – маё багацце.
Твая самота – маё пракляцце.
На гэтым свеце, на гэтым свяце
Ты ёсць. І гэта – такое шчасце!
Л. Пранчак
Нічога мне болей не трэба:
Шчасце – што ты ёсць на свеце.
У. Дзіско
Давайце вызначым сугучнасць нашых прыкладаў з эпіграфам да ўрока (чытаю верш).
Праз гэты верш, урыўкі праходзіць скразная тэма: шчасце людское – кожны яго разумее па-свойму, шчасце – гэта каханне, шчасце – гэта смех дзіцяці, шчасце – гэта дарыць радасць іншым… Пералік можна весці бясконца.
Практычная частка (тэставыя заданні)
| Картка №1 Варыянт 1
· Адзначце сказы, у якіх на месцы пропуску ўжываецца зваротны займеннік сябе.
1. Звяртае на ____ ўвагу арыгінальная манера мастака. 2. Дасягненне пастаўленнай мэты – найлепшы падарак самаму ____. 3. “Якая ж яна з ____?” – думаў хлопец, збіраючыся ў дарогу. 4. Галоўнае ў жыцці — ____ не здрадзіць. 5. Дзяўчына ладзіла з ўсімі, але блізка да ____ нікога не падпускала.
· Адзначце сказы, у якіх на месцы пропуску ўжываецца асабовы займеннік цябе.
1. Радзіма, без ____ ў жыцці не будзе шчасця. 2. Старайся, каб людзям не было ____ сорамна. 3. ____ не падрэбны ні слава, ні скарбы. 4. Было ўжо тваё вяселле, дарылі ____ дары. 5. Мы не пакрыўдзім ____, белы бусел.
· Да слоў дапасаваць асабовыя займеннікі і вызначыць іх склон.
Бачыў (каго?), аднёс (каму?), бачыўся (з кім?), прыйшоў (з кім?), пісаў (пра каго?), падкінуў (каму?), перапісваўся (з кім?), прадаў (для каго?).
· Перакласці словазлучэнні на беларускую мову.
Извините меня, не с кем поговорить, рассказывали о себе, сделать для неё, какой-то растерянный, пошутить над ними, что-то интересное, шутить над тобой, выйти к нему, любоваться собою, нечего отдать. |
| Картка №1 Варыянт 2
· Адзначце сказы, у якіх на месцы пропуску ўжываецца асабовы займеннік цябе
1. Усё, што ёсць, ____, мой сябра, аддаю. 2. Невядомыя далі клікалі ____ за сабой. 3. Тут дораг ____ кожны куточак, кожны кусцік. 4. Толькі пад старасць ____ становіцца зразумелымі жыццёвыя памылкі. 5. Сёння ____ наведаюць сябры і аднакласнікі.
· Адзначце сказы, у якіх на месцы пропуску ўжываецца зваротны займеннік сябе.
1. Клічам мы ____ юнакамі, а гады ўсё бягуць і бягуць. 2. Напілася зязюля расы і паляцела да ____ ў лясы. 3. Бой можна даць і самому ____. 4. Новы дырэктар сам выдумляе ____ работу. 5. павага да бацькоў – павага да ____.
· Паставіць займеннікі ў патрэбнай форме, вызначыць іх склон.
Спляла (сябе) вянок, дождж над (я), прыйсці да (хтосьці), услаўляў (свой) песнямі, з (той самы) дня, у (гэтулькі) кнігах, стрымаць (сябе), прыйсці да (мы), кахаю (хтосьці), цягне ў (той) мясціну
· Перакласці на беларускую мову.
Кто-то позвал, послышался чей-то голос, что-то тревожит, кто-нибудь поможет, что-то побежало, кто-то ступает, кому-то придётся.
|
| Картка №1 Варыянт 3
· Адзначце сказы, у якіх на месцы пропуску ўжываецца зваротны займеннік сябе
1. Новая вучаніца адразу звярнула на ____ ўвагу. 2. Ад ____ не ўцячэш, не схаваешся. 3. Хлопчык так ____, жартам, падымаў руку, каб падвезлі на машыне. 4. Мы не шукалі для ____ лёгкіх шляхоў. 5. Нешта Валя не дагаворвала, нешта хавала ў ____.
· Адзначце сказы, у якіх на месцы пропуску ўжываецца асабовы займеннік цябе.
1. Віншаваць ____ прыйдуць калегі па рабоце. 2. Паклон ____, зямля бацькоў! 3. Што падарыць ____ на свята? 4. Без ____ мы ў паход не пойдзем. 5. Калі ____ не ўсё зразумела, звяртайся да мяне па дапамогу.
· Паставіць займеннікі ў словазлучэннях ў патрэбнай форме.
Прыгатавалі (сябе) абед, забыць (ты), заўважыць (нехта), сын (свой) народа, за (тыя) гарамі, удзельнічаў у (столькі) падзеях, бачу (сябе) юнаком, голас у (яна), чытаць пра (абы-што), знайсці ў (свой) бібліятэцы, пісаць пра (той) здарэнне.
· Перакласці на беларускую мову.
Навестить его, здороваться с ним, смеяться над нею, встретиться с вами, прийти к вам, рассказать о вас, благодарить их, ожидать меня, провожать тебя, беречь память о них.
|
- З асаблівасцямі правапісу займеннікаў нас пазнаёміць… (выступленне вучня)
| разам | 1) неазначальныя займеннікі увораныя пры дапамозе прыстаўкі не- і постфіксаў –сьці (-сь)
2) адмоўныя зацменнікі увораныя пры дапамозе прыстаўкі ні- |
Нехта, хтосьці
Ніхто, нішто |
| Праз злучок | увораныя пры дапамозе прыстаўкі абы-
і постфікса –небудзь
|
Абы-хто, хто-небудзь |
| асобна | Калі прыстаўка аддзяляецца
прыназоўнікам |
Абы пра каго |
| заўвага | 1)Трэба адрозніваць спалучэнні слоў:
а) Не хто іншы, як ; не што іншае, як і б) Ніхто іншы не; нішто іншае не . Першае ўжываецца ў сказах, дзе адсутнічае другое адмоўе. Гэтыя спалучэнні можна замяніць словамі толькі, іменна. Другое ўжываецца ў сказах, дзе нешта адмаўляецца. У такіх сказах займеннікі ніхто, нішто з’яўляюцца дзейнікамі або дапаўненнямі, не ужываецца пры выказніку. 2) Калі з армоўным займаннікам ужываецца часціца а, то яна пішацца разам і становіцца прыстаўкай. |
Дапаможа не хто іншы, як бацька.
Аніхто, анішто |
А цяпер давайце пагуляем у гульню “Як пішуцца словы”
Слоўнікавы дыктант: чагосьці, чамусьці, нішто, нехта, аніякі, якісьці, абы-хто, які-небудзь, некалькі, сёе-тое, ні з кім, ні на каго, нішто іншае не цікавіла, не хто іншы, як маці, абы пра што.
Настаўнік чытае словы і словазлучэнні, а задача вучняў вызначыць, як пішуцца займеннікі.(вучні падымаюць сігнальныя карткі 1-разам, 2-асобна, 3-праз злучок)
Сёння на ўроку вы адчулі напэўна як шырока прадстаўленна ў нашай беларускай літаратуры тэма шчасця, сэнсу жыцця.
- Імёны якіх паэтаў вядомых вам і невядомых гучалі на ўроку (С. Грахоўскі, М. Танк, У. Дзіско, Л. Пранчак)
- Як вы думаеце чаму тэма шчасця, сэнсу жыцця праходзіць праз творчасць усіх ці амаль усіх паэтаў?
Вы ўжо ў такім узросце, калі чалавек пачынае задумвацца над сваім жыццём, калі пачынаюць складвацца жыццёвыя каштоўнасці, калі чалавек задае сабе пытанне: “А што ж такое шчасце?”.
Уявіце сабе, что сярод вучняў быў аб’яўлены конкурс на лепшую публікацыю ў школьнай газеце пад рубрыкай “Скарбонка добрых спраў”. Дапамажыце малодшым
вучням закончыць іх работы,ужываючы па магчымасці займеннікі.Пажадана, каб тэксты, якія атрымаюцца, сталі як бы працягам нашай тэмы.
| Картка №2 Варыянт 1
Закончыце тэкст, ужываючы ў ім розныя па значэнні займеннікі. Вызначце склон займеннікаў.
Добрая навука У аўтобусе многа людзей і толькі адно незанятае месца. Бабуля адразу пасадзіла мяне, і я стала глядзець у акно. Я так люблю назіраць, як міма цябе ўсё праносіцца, мільгаціць. І вось у дарозе ўзяў і прычапіўся да мяне дзядзька ў капелюшы, з рыжай барадой. Загадаў мне ўстаць, а бабулю запрасіў сесці. Бабуля кажа, што я яе ўнучка, што ён не мае права да мяне чапіцца. А дзядзька давай мяне сароміць! Тады бабуля сказала, што ён самы сапраўдны эгаіст. Усе ў аўтобусе засмяяліся. А бабуля дала мне шакаладку і сказала, каб я не хвалявалася. Але…
|
| Картка №2 Варыянт 2
Закончыце тэкст, ужываючы ў ім розныя па значэнні займеннікі. Вызначце склон займеннікаў.
Спагадлівы хлопчык Дзіма з мамай адпачывалі ў свайго дзеда ў вёсцы. Пасля шумнага горада тут было ціха, прывольна. Дзіма бегаў па прасторным двары, лазіў на дрэвы ў садзе, лавіў стракатых матылёў. Аднаго разу выбег ён раніцай на двор, каб паглядзець, ці пабольшалі за ноч яблыкі на яблыньцы, што расце насупраць акна ў агародзе. Але толькі ён зрабіў некалькі крокаў, як ля хаты пачуўся піск. Дзіма азірнуўся і ўбачыў, што з-пад страхі выпырхнулі дзве серыя птушачкі і адна за адной паляцелі на яблыню. Першая адразу схавалася ў лісці, а другая, меншая, стукнулася аб галіну і завалілася ў лапухі, што раслі каля плота. Дзіма падбег да лапухоў, расхінуў шырокія лісты і …
|
| Картка №2 Варыянт 3
Закончыце тэкст, ужываючы ў ім розныя па значэнні займеннікі. Вызначце склон займеннікаў.
Сыноўняя любоў Тры жанчыны бралі ваду ў калодзежы. Да іх падышлі сыны. Адзін пацалаваў сваю маці і пабег, напяваючы, далей. Другі спытаў: “Ты не стамілася, мама?” – і пачаў даганяць таварыша. Трэці моўчкі ўзяў вёдры і панёс дахаты. Насустрач жанчынам ішоў стары чалавек: — Скажы, мудрэц, — спыталі маці, — чый сын самы лепшы? Стары адказаў…
|
Прэзентацыя творчых работ.
Мне хацелася, каб на ўроку прагучалі і вашы думкі на гэтую тэму. Таму адзін вучняў атрымаў заданне падрыхтаваць выказванне па тэме “Простае шчасце людское…”
Паслухаем яго і паспрабуем ужо ў вуснай мове вызначыць займеннікі і іх склон, што значна цяжэй, чым у пісьмовай.
- Абагульненне:
- Такім чынам, сёння на ўроку мы з вамі ўзнавілі веды па тэме “Займеннік”, выявілі асаблівасці скланення і правапісу займеннікаў у пісьмовай і вуснай мове.
- Выстаўленне адзнак.
- Дамашняе заданне:
Абавязковае:
Па жаданню: Скласці тэставыя заданні па тэме займеннік і ацаніць ўзровень іх складанасці.